tot ongelijke diensttakken behooren. Zulk een combinatie is wel zeer onwaarschijnlijk. Doch zelfs al kwam zij stand, dan moet de diefstal toch op het hoofdbureau ontdekt worden, en wel uiterlijk veertien dagen nadat hij bedreven is. Eénmaal is het voorgekomen, dat iemand, tot het personeel behoorende, zich aan diefstal schuldig maakte; acht dagen na het plegen werd de daad ontdekt, en dank zij de inrichting der administratie was het mogelijk de bewijzen te leveren, waardoor de rechter den schuldige kon veroordeelen.

Het beheer van het materieel levert de grootste moeielijkheden op. Boven lichtten wij toe, welke financiëele verantwoordelijkheid op den uitvoerder drukt; wegens die aansprakelijkheid is het noodzakelijk, dat van elk artikel of gereedschap de geschiedenis bekend blijve, en het gevolg hiervan is, dat elk stuk gereedschap een hoofd in de boeken heeft en dat er een rekening-courant van gehouden wordt. Duizenden folio's in de registers worden door die artikelen ingenomen. Dit onderdeel der administratie geeft meer werk dan al het overige.

Uit een technisch oogpunt is de statistiek het belangrijkste gedeelte der administratie. Alle uitgaven toch worden gebracht ten laste van dat deel van het werk, waartoe ze behooren; wat den arbeid in de fabriek bij voorbeeld aangaat, van elk artikel worden de zelfkosten berekend en vervolgens ten laste van het betrokken werk gebracht. De algemeene kosten van het geheele bouwwerk worden dus gesplitst, zoodat feitelijk elk onderdeel zijn deel krijgt, waardoor met nauwkeurigheid de eenheidsprijzen van alle zaken becijferd kunnen worden. Ieder werktuig heeft zijn geschiedenis; van de uitgaven voor het werktuig en den geleverden arbeid wordt stipt boek gehouden; men verkrijgt zoodoende een algemeen overzicht van de werkelijke kosten van elken arbeid. Voor den technicus zullen de resultaten verrassend zijn, want zelden of nooit heeft een aannemer van een groot werk de gelegenheid gehad in zijn berekeningen tot dergelijke détails af te dalen; het groote raadsel, waarom de begrootingen van omvangrijke bouwwerken nagenoeg steeds overschreden worden, zal zijn oplossing kunnen vinden door de uitkomsten van de statistiek der Bataviasche Havenwerken.

Het valt niet te ontkennen, dat de administratie van den havenbouw een grootere uitgebreidheid verkregen heeft dan strikt noodig is; doch men moet niet uit het oog verliezen, dat die uitbreiding slechts bestaat in het omwerken van de gegevens, die het beheer, volgens de Comptabiliteits-wetten gevoerd, verschaften, en dat de uitvoerder daardoor in staat gesteld werd, belangrijke données voor de ingenieurs-wetenschap te verzamelen. Men wete voorts, dat de admi

nistratie-kosten van het geheele werk nog geen zes procent der uitgaven bedragen: een cijfer, dat voorzeker lager is dan dat van het meerendeel, zelfs der Europeesche, werken!

Het is drie jaren en vier maanden geleden, dat het personeel der Bataviasche Havenwerken op Java voet aan wal zette om den arbeid op het terrein aan te vangen.

De stand van den havenbouw is thans de volgende:

a. de communicatie-middelen tusschen Batavia en Priok zijn nagenoeg voltooid;

b. het Wester-zeehoofd zal einde 1880 gereed zijn, behoudens het afdekken van den top; het Ooster-zeehoofd zal ultimo December a. s. een voltooide lengte van 1000 meters bereikt hebben, terwijl tot laagwater nog bovendien ongeveer 600 meters zullen zijn opgetrokken;

c. de buitenhaven is thans gemiddeld 6.5 M. onder laagwater diep ; de binnenhaven is reeds voor ruim de helft bevaarbaar;

d. de damwanden van den kaaimuur zijn over bijna twee derde gedeelten der lengte gereed; het graaf- en metselwerk is dat voor ongeveer een derde van de totale hoeveelheid.

Totaal zijn thans nagenoeg drie millioen kub. M. grond verzet; de krachten worden intusschen steeds grooter, zoodat in het volgende jaar twee millioen kub. meters verplaatst kunnen worden.

De bouw van den kaaimuur is sedert weinige maanden aangevangen; dit kunstwerk is echter op zijn volle kracht; 2000 à 2500 M3 metselwerk worden in 25 werkdagen verricht.

De hoeveelheid arbeid, gedurende de maand Juli o. a. uitsluitend te Priok afgeleverd, bedroeg:

114 588 M3 baggerarbeid in de buiten- en binnenhaven. 2979.5 M3 metselwerk aan den kaaimuur.

12412 M3 verwerkte steenen in de zeehoofden, alles buiten en behalve het heiwerk, het graafwerk, den bruggenbouw, enz. enz.

De veronderstelling dat de haven te Batavia reeds in 1883 - dus een geruimen tijd binnen de gemaakte raming — geopend zal kunnen worden, heeft blijkens het voorgaande recht van bestaan.

Op financieel gebied zijn de vooruitzichten eveneens gunstig; de begrooting zal, voor zoover dit een drietal jaren te voren te zeggen is, niet worden overschreden, en bij de appreciatie van die uitkomst mag niet worden voorbijgezien, dat, wanneer het werk gereed is, de fabriek, de magazijnen, de waterleiding en de gebouwen, die gezamenlijk ruim een millioen gekost hebben, het eigendom van den

Staat blijven, terwijl bij een uitvoering in aanneming die hulpmidmiddelen van den havenbouw aan den aannemer zouden toebehooren, en op zich zelven reeds een ruime winst voor dien executant zouden vertegenwoordigen. Voor het overblijvende materieël, zooals de baggermolens en stoomschepen, is een bate-post op de begrooting gebracht, zoodat de waarde dier artikelen, bij de voltooiing van het werk geschat, in mindering der begrooting strekt.

De vraag kan gesteld worden, welke voordeelen de werken te Priok zullen aanbieden, en op welke wijze de haven is ingericht om aan haar bestemming te beantwoorden. Daarbij staan wij, ten slotte, nog stil.

De handel voerde tegen de haven te Priok de bezwaren aan, dat de afstand tot Priok in vergelijking met dien tot de tegenwoordige reede zeer groot is, en dat de magazijnen en gebouwen, die de kooplieden thans te Batavia bezitten, vermoedelijk van onwaarde zouden worden, door de te verwachten noodzakelijkheid om nieuwe kantoren

te Priok te openen.

De afstand van Priok tot Batavia is ongetwijfeld grooter dan de afstand van Batavia tot de reede; de aanslibbing in de baai van Batavia was echter zulk een dringend argument voor den bouw van de nieuwe haven te Priok, dat de Regeering aan de bezwaren van den handel geen gehoor geven mocht.

Te minder daar die bezwaren denkbeeldig waren.

De handel maakt zich van de gevolgen van den groɔteren afstand een onjuiste voorstelling.

Niemand zal ontkennen, dat St. Petersburg verder van Parijs verwij derd is dan Calcutta van Kelat; toch meenen wij, dat de Engelsche troepen met minder moeielijkheden, dan thans het geval was, te kampen zouden hebben gehad, indien zij de distantie tusschen beide eerstgenoemde plaatsen hadden moeten afleggen in stede van de distantie tusschen Calcutta en Kelat.

Zoo ook ligt de reede van Batavia dichterbij het handelscentrum dan Priok, doch tusschen Batavia en Priok loopen spoortreinen, bovendien een rijweg en eindelijk nog een binnenkanaal; met de reede daarentegen heeft Batavia slechts door een havenkanaal gemeenschap, dat dikwijls door hooge zee niet toegankelijk is. In denzelfden tijd, dien men besteedt om van Batavia naar eenig schip op de reede te gaan, kan men vier malen Priok bezoeken.

Dáárom wordt het bezwaar betreffende den afstand door ons denkbeeldig genoemd.

De vrees, dat het handelscentrum naar Priok verplaatst zal worden,

is eveneens ongegrond; alleen in het handelsverkeer en in de kosten die daarop drukken, zal verandering komen, en die veranderingen zullen stellig niet ten nadeele, wèl ten bate der kooplieden zijn.

Zoodra de haven gereed is, zal het den handel mogelijk wezen, voordeeliger charters dan thans te sluiten voor schepen, die van elders naar Batavia gezonden worden; dan toch zullen zij, te Priok, op veiligheid en een vlugge lossing en lading kunnen rekenen, en, in geval van nood, gelegenheid tot herstellingen vinden.

De aangebrachte goederen zullen in een minimum van tijd door stoomkracht gelost worden, hetzij in lichters, hetzij in de magazijnen welke het Gouvernement te Priok oprichten zal; de artikelen welke in lichters gelost zijn, zullen tegen een vijfde van de tegenwoordige prauwvracht door het scheepvaartkanaal naar de magazijnen in de stad vervoerd worden, en die, welke een plaats in de hangars gevonden hebben, kunnen daar worden verkocht en per spoor naar het hart van Java gebracht.

Even goedkoop en snel zal men goederen, welke uit de binnenlanden van Java te Batavia komen, kunnen verschepen.

In niet meer dagen, dan er tot heden nog weken noodig zijn, zal een schip gelost en geladen worden.

De kostbare mailsteamers, die tegenwoordig als beurtschepen Jangs de noordkust van Java varen en drie weken voor deze beurtvaart besteden, zullen hun goederen bij aankomst te Priok in de hangars lossen, vanwaar zij per spoor of per boot over Java verspreid worden; de groote mailsteamers kunnen alsdan gelijktijdig hun retour-lading innemen, die te voren te Priok is aangebracht; binnen vier dagen zal een dergelijk schip gelost, gedokt en geladen zijn, en den terugtocht kunnen aanvaarden; op elke reis naar Java en terug zal dus 20 % in tijd gewonnen worden; een kleiner aantal schepen zal daarom de maildienst kunnen volhouden en toch dezelfde hoeveelheid goederen kunnen vervoeren; de vrachten zullen dalen, niettegenstaande de Maatschappijen beter rekening maken.

De eigenaren van ladingen zuilen persoonlijk de stuwage en de verzorging hunner goederen kunnen nagaan, hetgeen thans door het moeilijke transport naar de reede zeer bezwarend is. Hierdoor zullen zij meer zekerheid voor hun eigendom verkrijgen. Zeegevaar bij het prauwtransport zal niet meer bestaan; alle risico zal tot het verledene behooren.

Bijgevolg: in elk opzicht voordeel, veiligheid en tijdbesparing, en daarom redenen tot erkentelijkheid jegens de Regeering, die op milde en krachtige wijze aan de belangen van den handel tegemoet gekomen is.

De bestemming van de haven is evenwel grootscher, dan door het bereiken van de genoemde uitkomsten verkregen zou worden. Omdat Java een eiland is, is zijn export afhankelijk van zijn uitgestrektheid en van de werkkrachten zijner bevolking, en staat de import in verhouding tot de behoeften van het aantal bewoners. Alles is dus binnen zekere grenzen beperkt; er is een maximum zoowel bij import als bij export. ·

Men kan zich voorstellen, dat Java in drie deelen verdeeld is, die elk hun haven bezitten. Westelijk Java is de producent van Batavia; een klein aantal industriëele ondernemingen wordt in dit deel van het eiland aangetroffen, zoodat het maximum van in- en uitvoer slechts een betrekkelijk gering cijfer kan aangeven.

De bestemming der Havenwerken te Priok kan daarom niet alleen de voorziening in de behoeften van het tegenwoordige handelsverkeer zijn; dáárvoor zou de Regeering zooveel millioenen niet mogen verwerken.

Zij heeft dat dan ook nooit bedoeld; zij heeft van den aanvang af beoogd, niet alleen om aan de eischen van het tegenwoordige te voldoen, maar ook, en in hoofdzaak, om Batavia tot een stapelplaats van het Oosten te maken, en haar dus te verheffen tot den rang, welken zij in den wereldhandel moest innemen en die haar door Singapore ontnomen is.

Voor dat doel moet o. a. te Priok elk schip van het noodige voor de zeereis voorzien, en elke reparatie snel, goed en voor lagen prijs verricht kunnen worden; moeten krachtige dokken en fabrieken voorhanden zijn, zoodat ieder gezagvoerder zeker is te Priok alles te vinden, wat hij voor schip en equipage mocht behoeven.

Te Priok moet een gelegenheid kunnen worden aangeboden om de lading van een schip op te slaan, te verkoopen, te splitsen en te verzenden zonder eenige bemoeienis van den fiscus.

Te Priok moeten goederen opgestapeld kunnen worden, zoodat een schip aldaar lading kan vinden; een stapelplaats voor handelsartikelen uit het Oosten moet te Priok worden geboren.

Dat dit mogelijk is, zonder van Priok een vrijhaven te maken, is een gevolg van de eigenaardige ligging en den vorm der Havenwerken. Het emplacement te Priok is een terrein, van alle zijden door water ingesloten en bebouwd met Gouvernements-inrichtingen; indien nu dat eiland als entrepôt beschouwd wordt, en de koopmansgoederen eerst dan aan den fiscus moeten offeren, wanneer ze de grenzen van het eiland overschrijden, dan wordt dit stuk grond een vrijplaats waar alle transactiën mogelijk zijn. De schatkist wint indirect door een dergelijke regeling, daar de goederen in de han