1. 138. For poenitentiam read (with MS.) poenitudinem1.

1. 144. For nedum aliis read (with MS.) nedum alii.

ll. 147-8.

For ante mortales oculos affigatis omnes read (with MS.) ante mentales oculos2 (MS. oculo) affigatis oportet3. 1. 152. For vestras read vestrum (MS. uestra).

11. 158-9. For qui causa insolitae sui vel solis eclipseos fuistis read qui tantum insolitae sui vel solis eclipsis causa' fuistis.

5

1. 160. For ne degratiati collegae propter te read (with MS.) ne degradati (MS. degrattati) collegae populo.

1. 161. For et ut illi read (with MS.) et illi ut.

1. 172. For praeferre. read praeferre?

11. 173-6. For quamquam non sit quin nota cicatrixque infamis Apostolicam Sedem usserit ad ignem, et cui coeli et terra sunt reservati, deturpet read (with MS.) quamquam non sit quin nota cicatrix infamis Apostolicam Sedem usque ad ignem, cui coeli qui (MS. quod) nunc sunt et terra sunt reservati1o, deturpet.

turgéscet (vII, 128); témpora dìutúrna felicem (x, tit.); etc., etc. On the other hand vobiscum in 1. 49 appears to be paroxyton: úna vobiscum (planus).

1 Poenitudo occurs several times in the Vulgate, e.g. Deut. xxx, 1; 1 Kings (A. V. 1 Sam.) xv, 29; Hosea xi, 8. It is registered by Giovanni da Genova, who quotes 1 Kings xv, 29 (where poenitentia occurs in the same verse).

2 Dante often uses the phrase mentis oculi,' e.g. Mon. 1, 1, 1. 18; Epist. 1, 30; v, 163 (cf. the second Battifolle letter: quatenus mentis oculis intueri dignemini'); Conv. II, 5, 1. 117 (gli occhi della mente umana '); Par. x, 121 ('l'occhio della mente').

3 Dante generally uses the construction of oportet with inf.; once (Mon. 1, 12, 1. 11) he uses it with quod and subj.; this appears to be the only instance of his use of it with subj. alone.

4 For this use of vestrum, cf. Ovid, Fast. IV, 889: Nulla mora est operae-vestrum est dare, vincere nostrum.'

6 MS. cam, i.e. causam, for which Witte and all subsequent editors read causa (in MSS. ca). I think it more probable that cam is a mistake for tam (c and t are very easily confounded in MSS.), i.e. tantum, in the sense of tam (cf. Epist. Ix, 33: 'temeraria tantum'; and see Du Cange, s.v., where he quotestantum lividum' as an instance of 'tantum pro tam '); and that the meaningless cũ (i.e. cum) of the MS. before fuistis is a mistake for cā, i.e. causa.

The genitive eclipseos, which is substituted for the MS. reading eclipsis by all the editors except Muzzi, is non-existent in Latin. The regular genitive both in late and in mediaeval Latin was eclipsis, which is the only form registered by Giovanni da Genova, whereas he gives the alternative genitives-is vel -eos' for other words of Greek origin in -is ; e.g. genesis, heresis, metamorphosis, syntaxis.

7 MS. cũ, i.e. cum (see note 5 above). This emendation restores the cursus, giving the planus: causa fuístis.

8 It seems probable that degradati, not degratiati, is the correct emendation of the MS. degrattati. Disgratia and disgratiatus are registered by Du Cange, but I can find no instance of degratiatus. On the other hand, degradare and degradatio (poena ecclesiastica, qua quis suo gradu privatur') are recognised terms, and eminently applicable to the case in point, viz. degradation from the cardinalate.

9 As is pointed out above (p. 214, n. 24), the abbreviation in the MS. might stand for populo, proprio, or propositio; but the first alone makes sense in this passage.

10 I am indebted to Dr Heberden for pointing out that the MS. reading of this passage (except for the blunder of quod for qui) stands in need of no emendation, Dante evidently having had in mind 2 Peter iii. 7 (in the Vulgate): Coeli autem qui nunc sunt, et terra... igni reservati in diem judicii.'

1. 181. For civitate peregrinantium read civitate peregrinante

(MS. peregrinate).

Text of Epist. VIII as provisionally emended1.

[Cardinalibus Italicis Dantes de Florentia, etc.2]

[$ 1.] Quomodo sola sedet civitas, plena (2) populo! facta est quasi vidua domina (3) gentium.' Principum quondam Pha-(4)-risaeorum cupiditas, quae sacerdotium (5) vetus abominabile fecit, non modo Levi(6)-ticae prolis ministerium transtulit, quin et (7) praeelectae civitati David obsidionem (8) peperit et ruinam. Quod quidem de (9) specula punctali3 aeternitatis intuens (10) Qui solus aeternus est, mentem Deo (11) dignam viri prophetici per Spiritum (12) Sanctum sua iussione impressit, et (13) sanctam Ierusalem velut exstinctam, per (14) verba praesignata, et nimium, proh (15) dolor! iterata, deflevit.

4

[$ 2.] (16) Nos quoque, eundem Patrem et (17) Filium, eundem Deum et hominem, nec (18) non eandem Matrem et Virginem profi-(19)tentes, propter quos et propter quorum (20) salutem ter de caritate interrogatum et dic-(21)-tum est': 'Petre, pasce oves meas,' scilicet sacrosanctum (22) ovile, Romam (cui post tot triumphorum (23) pompas, et verbo et opere Christus orbis (24) confirmavit imperium, quam etiam ille (25) Petrus, et Paulus gentium praedicator, (26) in Apostolicam sedem aspergine proprii (27) sanguinis consecrarunt3), cum (28) Ieremia, non lugenda postvenientes, sed (29) post ipsa dolentes, viduam et desertam 10 (30) lugere compellimur.

13

12

[§ 3.] Piget, heu! non (31) minus quam plagam lamentabilem cer(32)-nere haeresium, (33) quod impietatis fautores, Iudaei, Saraceni, (34) et gentes sabbata nostra rident, et, ut (35) fertur, conclamant: 'Ubi est Deus (36) eorum?' et quod forsan suis insidiis apos-(37)-tatae Potestates1 contra defensantes Angelos hoc (38) adscribunt: et, quod horribilius est, quod (39) astronomi 15 quidam et crude prophetantes (40)

1 For convenience of reference the numbering of the sections [in square brackets] and of the lines (in round brackets) of the text as printed in the Oxford Dante have been inserted in the emended text.

2 This heading obviously does not form part of the original letter.

4 MS. idem.

8 MS. consecrauit.

6 MS. petre pasce sacrosanctam ovilem romanam.

3 MS. puctalis.

7 MS. propij.

10 MS. disertam.

5 MS. interogatum dictum est.

9 MS. ipso.

11 The reconstruction of the text makes it necessary to begin § 3 here, instead of at 1. 33

as in the Oxford text.

12 Supplied conjecturally.

14 MS. apotestate potentes (see p. 216, nn. 3, 4).

necessarium asserunt, quod, male usi (41) libertate arbitrii, eligere maluistis.

[$ 4.] (42) Vos equidem, ecclesiae militantis (43) veluti primi praepositi pili, per mani-(44)-festam orbitam Crucifixi currum1 Sponsae (45) regere negligentes, non aliter quam falsus (46) auriga Phaeton exorbitastis; et, quorum (47) sequentem gregem per saltus peregrina-(48)-tionis huius illustrare intererat, ipsum (49) una vobiscum ad praecipitium traduxistis. (50) Nec adimitanda vobis recenseo, (51) quum dorsa, non vultus, ad Sponsae (52) vehiculum habeatis-vere dici pos-(53)-setis, qui prophetae ostensi sunt, male (54) versi ad templum-; vobis ignem de coelo (55) missum despicientibus, ubi nunc arae ab (56) alieno calescunt; vobis columbas in tem-(57)-plo vendentibus, ubi quae pretio men-(58)-surari non possunt, in detrimentum hinc (59) inde commorantium, venalia facta sunt. (60) Sed attendatis ad funiculum, attendatis. (61) ad ignem! neque patientiam contemnatis (62) Illius, qui ad poenitentiam vos expectat. (63) Quod si de praelibato praecipitio dubi-(64)tatur, quid aliud declarándo respondeam, (65) nisi quod in Alcimum cum Demetrio (66) consensistis?

[$5.] (67) Forsitan, et quis iste, qui Ozae re-(68)-pentinum supplicrum non formidans, ad (69) arcam, quamvis labantem, se erigit?' (70) indignanter obiurgabitis. Quippe de (71) ovibus in' pascuis Iesu Christi minima una (72) sum; quippe nulla pastorali auctoritate (73) abutens, quoniam divitiae mecum non (74) sunt. Non ergo divitiarum, sed gratia (75) Dei sum id quod sum, et 'zelus domus (76) eius comedit me.' Nam etiam in ore (77) lactentium et infantium sonuit iam Deo (78) placita veritas, et caecus natus veritatem (79) confessus est, quam Pharisæi non modo (80) tacebant, sed et maligne reflectere cona-(81)bantur. His habeo persuasum quod audeo. (82) Habeo praeter haec praeceptorem Philoso-(83)-phum, qui cuncta moralia dogmatizans, (84) amicis omnibus veritatem docuit praefe-(85)-rendam. Nec Ozae prae

,sumptio, quam (86) obiectandam quis crederet quasi temere (87) prorumpentem me inficit sui tabe reatus; (88) quia ille ad arcam, ego ad boves calci-(89)-trantes per abvia distrahentes, attendo. (90) Ille ad arcam proficiat, qui salutiferos (91) oculos ad naviculam fluctuantem. aperuit!

[$ 6.]. (92) Non itaque videor quemquam exa-(93)-cerbasse ad iurgia; quin potius confu-(94)-sionis ruborem et in vobis et aliis, (95) nomine

1 MS. cursum.

3 Supplied conjecturally. 6 MS. commurancium.

MS. placida.

2 MS. nobiscum.

4 MS. Nobis.

7 Supplied conjecturally.

5 MS. ubique. 8 Supplied conjecturally. 10 MS. actendor.

solo archimandritis (per orbem (96) duntaxat pudor eradicatus non sit tota-(97)-liter) accendisse, quum de tot pastoris (98) officium usurpantibus, de tot ovibus, et (99) si non abactis, neglectis tamen et in-(100)custoditis in pascuis, una sola vox, sola (101) pia, et haec privata, in matris Ecclesiae (102) quasi funere audiatur.

[$ 7.] (103) Quidni? Cupiditatem unusquisque (104) sibi duxit uxorem1, quemadmodum et (105) vos, quae nunquam pietatis et aequitatis, (106) ut caritas, sed semper impietatis et ini-(107)-quitatis est genetrix. Ha! mater piissima, (108) sponsa Christi, quae in aqua et spiritu (109) generas tibi filios ad ruborem! Non (110) caritas, non Astraea, sed filiae sangui-(111)-sugae factae sunt tibi nurus. Quae quales (112) pariant tibi foetus, praeter Lunensem (113) pontificem, omnes alii contestantur. (114) Iacet Gregorius tuus in telis aranearum, (115) iacet Ambrosius in neglectis clericorum (116) latibulis, iacet Augustinus adiectus, (117) Dionysius, Damascenus et Beda; et (118) nescio quod Speculum, Innocentium, et (119) Ostiensem declamant. Cur non? Illi (120) Deum quaerebant, ut finem et optimum; (121) isti census et beneficia consequuntur.

[§ 8.] (122) Sed, o Patres, ne me phoenicem (123) extimetis in orbe terrarum. Omnes enim (124) quae garrio, murmurant, aut mussant, aut cogitant, (125) aut somniant; et quae inventa non attes(126)-tantur. Nonnulli sunt in admiratione (127) suspensi : an semper et hoc silebunt, neque (128) Factori suo testimonium reddent? Vivit (129) Dominus, quia qui movit linguam in asina3 (130) Balaam, Dominus est etiam modernorum (131) brutorum.

[$ 9.] (132) Iam garrulus factus sum: vos me (133) coegistis. Pudeat ergo tam ab infra, non (134) de coelo ut vos absolvat, argui vel moneri. (135) Recte quidem nobiscum agitur, quum ex ea (136) parte pulsatur ad nos ad quam cum (137) caeteris sensibus inflet auditum, ac pariat (138) pudor in nobis poenitudinem, primogeni-(139)-tam suam, et haec propositum emenda-(140)-tionis aggeneret.

[$ 10.] (141) Quod ut gloriosa longanimitas (142) foveat et defendat, Romam urbem, nunc (143) utroque lumine destitutam, nuno Hanni(144)-bali nedum alii miserandam, solam se-(145)-dentem et viduam, prout superius pro-(146)-clamatur, qualis est, pro modulo vestrae (147) imaginis ante mentales oculos' affigatis (148) oportet. Et ad vos haec

4 MS. ut absoluet (see p. 217, n. 5).

3 MS. asinam.

5 MS. agit (see p. 217, n. 6).

6 MS. hoc; the difference in MSS. between hoc (h) and hec (h) is almost infinitesimal. 7 MS. oculo.

sunt maxime, (149) qui sacrum Tiberim' parvuli cognovistis. (150) Nam etsi Latiale caput pie cunctis est (151) Italis diligendum, tamquam commune (152) suae civilitatis principium, vestrum iuste (153) censetur accuratissime colere ipsum, quum (154) sit vobis principium ipsius quoque esse3. (155) Et si caeteros Italos in praesens miseria (156) dolore confecit et rubore confudit; erubes-(157)-cendum esse vobis, dolendum quis (158) dubitet, qui tantum insolitae sui vel solis (159) eclipsis causa fuistis? Tu prae omnibus, Urse, (160) ne degradati' collegae populo rema-(161)-nerent inglorii; et illi, ut militantis (162) Ecclesiae veneranda insignia, quae forsan (163) non emeritis sed immeriti coacti posu-(164)-erant, Apostolici Culminis auctoritate (165) resumerent1o. Tu quoque, Transtiberinae (166) sectator" factionis alterius, ut ira defuncti (167) Antistitis in te velut ramus insitionis (168) in trunco non suo frondesceret, quasi13 (169) triumphatam Carthaginem nondum ex-(170)-ueras, illustrium Scipionum patriae (171) potuisti hunc animum sine ulla tui iu-(172)-dicii contradictione praeferre ?

15

[§ 11.] (173) Emendabitur quidem (quamquam (174) non sit quin nota cicatrix infamis (175) Apostolicam Sedem, usque ad ignem (176) cui coeli qui nunc sunt et terra sunt reservati, deturpet), (177) si15 unanimes omnes qui huiusmodi ex-(178)-orbitationis fuistis auctores, pro Sponsa (179) Christi, pro sede Sponsae, quae Roma est, (180) pro Italia nostra, et ut plenius dicam, (181) pro tota civitate peregrinante1 in terris, (182) viriliter propugnetis", ut de palaestra iam (183) coepti certaminis, undique ab Oceani (184) margine circumspecta 18, vosmetipsos cum (185) gloria offerentes, audire possitis: 'Gloria (186) in excelsis'; et ut Vasconum opprobrium, (187) qui tam dira cupidine conflagrantes 1 MS. tybrum.

2 MS. uestra.

3 MS. cum sit vobis principium civilitatis esse ipsum quoque; but it is difficult to believe that Dante can have written such a sentence, which is moreover impossible from the point of view of the cursus. It is no doubt a case of 'pie,' as to which see Moore, Studies in Dante, Iv, 6, 33. Moore shows how easily a confused sentence like the above may arise— words accidentally omitted by a primitive copyist, and by him (or another) written in the margin, subsequently get inserted in the text, but in the wrong place. The process is analogous to that by which marginal glosses become embodied in the text. The omission of civilitatis (which apparently was caught by the copyist from the preceding line) and the substitution of ipsius for ipsum, are due to Witte the first editor of the letter. noted that the phrase ipsius esse, in the genitive, occurs in Epist. x, 398.

4 MS. causam (cam) (see p. 218, n. 5). 6 MS. cum (c) (see p. 218, n. 7). 6 MS. tum (tū).

8 MS. emerit.

9 MS. cuncti (cūti).

7 MS. degrattati.

It may be

11 MS. septator.

14 MS. quod.

16 MS. peregrinate.

17 MS. propungniatis.

18 Dr Moore suggested to me some years ago (see his Studies in Dante, iii. 114, n. 5) that the real reading here may be circumsepta, as Dante's words seem to be an echo of the phrase of Orosius: orbem totius terrae, oceani limbo circumseptum ' (1, 2, § 1); but I have not ventured to introduce circumsepta into the text.