ctum. Rei, fœdissimæ per se, adjecta indignitas est pondera ab Gallis allata iniqua, et, tribuno recusante, additus ab insolente Gallo ponderi gladius, auditaque intoleranda Romanis vox 66 væ victis esse." XLIX. Sed 5 diique et homines prohibuere redemptos vivere Romanos. Nam forte quadam, prius quam infanda merces perficeretur, per altercationem nondum omni auro appenso, dictator intervenit, auferrique aurum de medio et Gallos submoveri jubet. Cum illi renitentes pactos dicerent sese, 10 negat eam pactionem ratam esse, quæ, postquam ipse dictator creatus esset, injussu suo ab inferioris juris magistratu facta esset, denuntiatque Gallis ut se ad prælium expediant. Suos in acervum conjicere sarcinas, et arma aptare, ferroque, non auro recuperare patriam jubet, in 15 conspectu habentes fana deûm, et conjuges, et liberos, et solum patriæ deforme belli malis et omnia, quæ defendi repetique et ulcisci fas sit. Instriit deinde aciem, ut loci natura patiebatur, in semirutalo urbis, et natura inæquali, et omnia, quæ arte belli secunda suis eligi præ20 pararive poterant, providit. Galli, nova re trepidi, arma capiunt, iraque magis, quam consilio, in Romanos incur. runt. Jam verterat fortuna, jam deorum opes humanaque consilia rem Romanam adjuvabant. gitur primo concursu haud majore momento fusi Galli sunt quam ad 25 Aliam vicerant. Justiore altero deinde pr elio ad octavum lapidem Gabina via, quo se ex fuga contulerant, ejusdem ductu auspicioque Camilli vincuntur. Ihi cædes omnia obtinuit: castra capiuntur et ne nuntius quidem cladis relictus. Dictator, recuperata ex hostibu patria, trium30 phans in urbem redit, interque jocos militares, quos inconditos jaciunt, Romulus ac parens patriæ, ccnditorque alter urbis, haud vanis laudibus appellabatur

LIBER VICESIMUS PRIMUS

ARGUMENTUM.

I, &c. In Italiam belli Punici secundi ortus narratur, V, &c., et Hannibalis, Pœnorum ducis, contra fœdus per Iberum flumen transitus, XIV, a quo Saguntum, sociorum populi Romani civitas, obsessa, octavo mense capta est. XVIII. De quibus injuriis, missi legati ad Karthaginienses, qui quererentur: cum satisfacere nollent, bellum iis indictum est. XXIV, &c. Hannibal, superato Pyrenæo saltu, per Gallias, fusis Volscis, qui obsistere conati erant, ad Alpes venit; et laborioso per eas transitu (cum montanos quoque Gallos obvios aliquot præliis repulisset), XXXVII, XXXVIII, descendit in Italiam, et ad Ticinum flumen Romanos equestri prœlio fudit: XLV, XLVI, in quo vulneratum P. Cornelium Scipionem protexit filius, qui Africani postea nomen accepit. LV, LVI, &c. Iterumque exercitu Romano ad flumen Trebiam fuso Hannibal Apenninum quoque, per magnam militum vexationem propter vim tempestatum, transiit. LX, &c. Cn. Cornelius Scipio in Hispania contra Pœnos prospere pugnavit, duce hostium Hannone capto.-[v. c. 534-535. A. C. 218-217.]

I. IN parte operis mei licet mihi præfari, quod in principio summæ totius professi plerique sunt rerum scriptores, bellum maxime omnium memorabile, quæ unquam gesta sint, me scripturum, quod Hannibale duce Carthaginienses cum populo Romano gessere. Nam neque 5 validiores opibus ullæ inter se civitates gentesque contulerunt arma, neque his ipsis tantum unquam virium aut roboris fuit: et haud ignotas belli artes inter sese, sed expertas primo Punico conserebant bello: et adeo varia fortuna belli ancepsque Mars fuit, ut propius periculum 10 fuerint, qui vicerunt: odiis etiam prope majoribus certarunt quam viribus, Romanis indignantibus, quod victoribus victi ultro inferrent arma, Pœnis, quod superbe avareque crederent imperitatum victis esse. Fama est etiam, Hannibalem annorum ferme novem, pueriliter blandientem 15 patri Hamilcari, ut duceretur in Hispaniam, cum, per

fecto Africo bello, exercitum eo trajecturus sacrificaret, altaribus admotum, tactis sacris jurejurando adactum, se, cum primum posset, hostem fore populo Romano. Angebant ingentis spiritus virum Sicilia Sardiniaque `amissæ : 5 nam et Siciliam nimis celeri desperatione rerum concessam, et Sardiniam inter motum Africæ fraude Romanorum, stipendio etiam insuper imposito, interceptam. II. His anxius curis ita se Africo bello, quod fuit sub recentem Romanam pacem, per quinque annos, ita deinde novem 10 annis in Hispania augendo Punico imperio gessit, ut appareret, majus eum, quam quod gereret, agitare in animo bellum, et, si diutius vixisset, Hamilcare duce Pœnos arma Italiæ illaturos fuisse, qui Hannibalis ductu intuleMors Hamilcaris peropportuna et pueritia Hanni15 balis distulerunt bellum. Medius Hasdrubal inter patrem ac filium octo ferme annos imperium obtinuit, flore ætatis, uti ferunt, primo Hamilcari conciliatus, gener inde ob aliam indolem profecto animi ascitus, et, quia gener erat, factionis Barcinæ opibus, quæ apud milites plebemque 20 plus quam modicæ erant, haud sane voluntate principum in imperio positus. Is, plura consilio quam vi gerens, hospitiis magis regulorum conciliandisque per amicitiam principum novis gentibus quam bello aut armis rem Carthaginiensem auxit. Ceterum nihilo ei pax tutior fuit: 25 barbarus eum quidam palam ob iram interfecti ab eo domini obtruncat; comprehensusque ab circumstantibus haud alio, quam si evasisset vultu, tormentis quoque cum laceraretur, eo fuit habitu oris, ut, superante lætitia doleres, ridentis etiam speciem præbuerit. Cum hoc Has30 drubale, quia miræ artis in sollicitandis gentibus imperioque suo jungendis fuerat, fœdus renovaverat populus Romanus, ut finis utriusque imperii esset amnis Iberus, Saguntinisque mediis inter imperia duorum populorum libertas servaretur.

35 III. In Hasdrubalis locum haud dubia res fuit, quin prærogativam militarem, qua extemplo juvenis Hannibal in prætorium delatus imperatorque ingenti omnium clamore atque assensu appellatus erat, favor plebis sequeretur. Hunc vixdum puberem Hasdrubal litteris ad se 10 arcessierat: actaque res etiam in senatu fuerat, Barcinis nitentibus, ut assuesceret militiæ Hannibal atque in ́paternas succederet opes: Hanno, alterius factionis princeps, "et æquum postulare videtur," inquit, "Hasdrubal, et ego tamen non censeo, quod petit, tribuendum." Cum admi

ratione tam ancipitis sententiæ in se omnes convertisset, "florem ætatis," inquit, "Hasdrubal, quem ipse patri Hannibalis fruendum præbuit, justo jure eum a filio repeti censet: nos tamen minime decet, juventutem nostram pro militari rudimento assuefacere libidini prætorum. An 5 hoc timemus, ne Hamilcaris filius nimis sero imperia immodica et regni paterni speciem videat, et, cujus regis genero hereditarii sint relicti exercitus nostri, ejus filio parum mature serviamus? Ego, istum juvenem domi tenendum, sub legibus sub magistratibus docendum vivere 10 æquo jure cum ceteris censeo, ne quandoque parvus hic ignis incendium ingens exsuscitet."`IV. Pauci, ac ferme optimus quisque, Hannoni assentiebantur: sed, ut plerumque fit, major pars meliorem vicit. Missus Hannibal in Hispaniam primo statim adventu omnem exercitum in 15 se convertit. Hamilcarem juvenem redditum sibi veteres milites credere; eundem vigorem in vultu vimque in oculis, habitum oris lineamentaque intueri: dein brevi effecit, ut pater in se minimum momentum ad favorem conciliandum esset. Nunquam ingenium idem ad res 20 diversissimas, parendum atque imperandum, habilius fuit. Itaque haud facile discerneres, utrum imperatori an exercitui carior esset: neque Hasdrubal alium quemquam præficere malle, ubi quid fortiter ac strenue agendum esset, neque milites alio duce plus confidere aut audere. 25 Plurimum audaciæ ad pericula capessenda, plurimum consilii inter ipsa pericula erat: nullo labore aut corpus fatigari aut animus vinci poterat. Caloris ac frigoris patientia par cibi potionisque desiderio naturali, non voluntate, modus finitus. Vigiliarum somnique nec die 30 nec nocte discriminata tempora: id, quod gerendis rebus superesset, quieti datum: ea neque molli strato neque silentio arcessita. Multi sæpe militari sagulo opertum humi jacentem inter custodias stationesque, militum conspexerunt. Vestitus nihil inter æquales excellens: arma atque 35 equi conspiciebantur. Equitum peditumque idem longe primus erat princeps in prælium ibat, ultimus conserto prælio excedebat. Has tantas viri virtutes ingentia vitia equabant, inhumana crudelitas, perfidia plus quam Punica, nihil veri, nihil sancti, nullus deum metus, nullum 40 jusjurandum, nulla religio. Cum hac indole virtutum atque vitiorum triennio sub Hasdrubale imperatore meruit, nulla re, quæ agenda' videndaque magno futuro duci esset, prætermissa.

V. Ceterum ex quo die dux est declaratus, velut Italia ei provincia decreta, bellumque Romanum mandatum esset, nihil prolatandum ratus, ne se quoque, ut patrem Hamilcarem, deinde Hasdrubalem, cunctantem casus ali5 quis opprimeret, Saguntinis inferre bellum statuit. Quibus oppugnandis quia haud dubie Romana arma movebantur, in Olcadum prius fines-ultra Iberum ea gens in parte magis quam in ditione Carthaginiensium erat—induxit exercitum, ut non petisse Saguntinos, sed rerum serie, 10 finitimis domitis gentibus jungendoque, tractus ad id bellum videri posset. Cartalam, urbem opulentam, caput gentis ejus, expugnat diripitque, quo metu perculsæ minores civitates, stipendio imposito, imperium accepere: victor exercitus opulentusque præda Carthaginem novam 15 in hiberna est deductus. Ibi large partiendo prædam, stipendioque præterito cum fide exsolvendo cunctis civium sociorumque animis in se firmatis, vere primo in Vaccaeos promotum bellum. Hermandica et Arbocala eorum urbes vi capta. Arbocala et virtute et multitudine oppidanorum 20 diu defensa. Ab Hermandica profugi, exsulibus Olcadum, -priore æstate domitæ gentis-cum se junxissent, concitant Carpetanos, adortique Hannibalem, regressum ex Vaccæis, haud procul Tago flumine agmen grave præda turbavere. Hannibal prælio abstinuit, castrisque super 25 ripam positis, cum prima quies silentiumque ab hostibus fuit, amnem vado trajecit, valloque ita producto, ut locum ad transgrediendum hostes haberent, invadere eos transeuntes statuit. Equitibus præcepit, ut, cum ingressos aquam viderent, adorirentur. Peditum agmen in ripa, ele30 phantos-quadraginta autem erant-disposuit. Carpetanorum cum appendicibus Olcadum Vaccæorumque centum millia fuere, invicta acies, si æquo dimicaretur campo. Itaque et ingenio feroces et multitudine freti, et, quod metu cessisse credebant hostem, id morari victoriam rati, 35 quod interesset amnis, clamore sublato, passim sine ullius imperio, qua cuique proximum est, in amnem ruunt. E ex parte altera ripa vis ingens equitum in flumen immissa, medioque alveo haudquaquam pari certamine concursum, quippe ubi pedes instabilis ac vix vado fidens vel ab inermi 40 equite, equo temere acto, perverti posset, eques, corpore armisque liber,-equo vel per medios gurgites stabili-comminus eminusque rem gereret. Pars magna flumine absumpta, quidam, verticoso amni delati in hostes, ab elephantis obtriti sunt: postremi, quibus regressus in